2. Նուրսուլթան Նազարբաև. Հայացք ապագային՝ հասարակական գիտակցության մոդեռնացումը

(սկիզբը՝ այստեղ)

5. Ղազախստանի էվոլյուցիոն, այլ ոչ հեղափոխական զարգացում
Այս տարի լրանում է 100 տարին այն արմատական փոփոխությունների, որ Եվրասիայի վիթխարի տարածքում տեղի ունեցան 1917-ի հոկտեմբերին: Ամբողջ ХХ դարն անցավ հեղափոխական ցնցումների դրոշի տակ: Յուրաքանչյուր ժողովուրդ պատմությունից իր դասերն է քաղում: Դա նրա իրավունքն է և չի կարելի ուրիշներին քո տեսակետը պարտադրել: Բայց նաև ոչ ոք իրավունք չունի մեզ պարտադրել պատմության իր սուբյեկտիվ ընկալումը:
ХХ դարի դասերը մեր ժողովրդի համար մեծ մասամբ ողբերգական էին:
Առաջին. Կոտրվեց ազգային զարգացման բնական ճանապարհը և պարտադրվեցին հասարակական կառուցվածքի օտար ձևեր:
Երկրորդ. Ազգին հասցվեց սարսափելի ժողովրդագրական հարված, որ ամբողջ հարյուրամյակում զգացվեց:
Երրորդ. Հազիվ պահպանվեց ղազախերենը և ղազախ մշակույթը:
Չորրորդ. Ղազախստանի տարածքը շատ շրջաններում վերածվեց բնապահպանական աղետի գոտու:
Իհարկե, պատմության մեջ միայն սև ու սպիտակ գույները չեն: XX դարը Ղազախստանին նաև դրականը բերեց՝ արդյունաբերականացումը, սոցիալական ու արտադրական ինֆրակառույցների ստեղծումը, նոր մտավորականների ձևավորումը: Որոշակի մոդեռնացում եղավ: Բայց դա տարածքի, այլ ոչ ազգի մոդեռնացում էր: Մենք պետք է հստակ հասկանանք պատմության դասերը: Հեղափոխությունների դարաշրջանը չի անցել, նրանք խիստ փոխվել են ձևով ու բովանդակությամբ: Բայց մեր ամբողջ ոչ վաղ անցյալի պատմությունը հստակ ու միանշանակ ասում է. միայն էվոլյուցիոն զարգացումն է ազգին բարգավաճման շանս տալիս: Հակառակ դեպքում մենք նորից հայտնվում ենք պատմական թակարդում: Էվոլյուցիոն զարգացումը իբրև գաղափարախոսության սկզբունք պետք է կողմնորոշիչ լինի և անհատական, ինդիվիդուալ մակարդակում յուրաքանչյուր ղազախստանցու համար: Իհարկե, հասարակության էվոլյուցիոն զարգացման սկզբունքը չի նշանակում հավերժական պահպանողականություն, բայց կարևոր է հասկանալ ոչ միայն պատմության դասերը, այլև արդիականության օրինակները և ապագայի ազդանշանները: Հեղափոխությունների բնույթն է փոխվել: Նրանք ձեռք են բերում հստակ ազգային, կրոնական, մշակութային կամ անջատողական գունավորում, բայց հիմնականում ամեն ինչ ավարտվում է բռնությամբ ու տնտեսական կործանումով: Այդ պատճառով լուրջ վերաիմաստավորումը աշխարհում կատարվողի մասն է վիթխարի աշխարհաճանաչողության, գաղափարախոսական աշխատանքի, որ պետք է կատարեն հասարակությունը, քաղաքական կուսակցությունները և շարժումները, կրթական համակարգը:

6. Գիտակցության բացություն
Շատ խնդիրներ ծագում են, որովհետև մեծ, գլոբալ աշխարհը սրընթաց փոխվում է, իսկ զանգվածային գիտակցությունը մնում է «տնային շրջանակներում»: Թվում է՝ ի՞նչ ապացուցես անգլերենի զանգվածային ու արագ ուսուցման անհրաժեշտությունը, երբ աշխարհում մեկ միլիարդից ավելի մարդ մայրենիին զուգահեռ սովորում է իբրև մասնագիտական հաղորդակցության լեզու: Մի՞թե Եվրամիության 400 միլիոնից ավելի քաղաքացիները չեն հարգում իրենց մայրենի գերմաներենը, ֆրանսերենը, իսպաներենը կամ իտալերենը կամ այլ լեզուները: Մի՞թե հարյուր միլիոնավոր չինացիները, ինդոնեզացիները կամ մալայզիացիները հենց այնպես են անգլերեն սովորում: Դա ինչ-որ մեկի սուբյեկտիվ ցանկությունը չէ, դա գլոբալ աշխարհում աշխատանքի պայման է: Բայց հարցը միայն այս մասնավոր խնդիրը չէ: Գիտակցության բաց լինելը նշանակում է գիտակցության նվազագույնը երեք յուրահատկություն: Առաջին՝ ընկալումը՝ ինչ է կատարվում մեծ աշխարհում, ինչ է կատարվում քո երկրի շուրջը, ինչ է կատարվում մոլորակի քո հատվածում: Երկրորդ՝ գիտակցության բաց լինելը փոփոխությունների պատրաստվածությունն է, որ բերում է նոր տեխնոլոգիական ընթացքը: Առաջիկա 10 տարիներին դա փոխելու է մեր կյանքի վիթխարի շերտեր՝ աշխատանք, կենցաղ, հանգիստ, բնակարան, մարդկային հաղորդակցության միջոցներ: Պետք է ամեն ինչի պատրաստ լինել: Երրորդ՝ ուրիշի փորձը փոխառելու, ուրիշներից սովորելու ունակություն: Ասիական երկու մեծ տերությունները՝ Ճապոնիան ու Չինաստանը այդ ունակությունների դասական մարմնավորումն են: Բացությունը և լավագուն նվաճումների ընկալունակությունը, այլ ոչ թե ի սկզբանե մերժումը ամեն մի «ոչ մերի»՝ ահա հաջողության գրավականը և բաց հասարակության ցուցիչներից մեկը: Ինչո՞ւ է բաց գիտակցությունն այդքան կարևոր ապագա աշխարհում: Եթե ղազախստանցիները աշխարհի մասին դատեն իրենց տների պատուհաններից, կարող են չտեսնել՝ ինչ փոթորիկներ են շարժվում աշխարհում, մայր ցամաքում կամ հարևան երկրներում: Կարելի է ծառերի հետևում անտառը չտեսնել, կարելի է նույնիսկ չհասկանալ արտաքին զսպանակները, որ ստիպում են մեզ երբեմն լրջորեն փոխել տեսակետները:

II Առաջիկա տարիների օրակարգը
Հասարակական գիտակցությունը պահանջում է ոչ միայն մոդեռնացման սկզբունքների մշակում, այլև կոնկրետ նախագծերի, որ թույլ կտան պատասխանել ժամանակի մարտահրավերներին առանց ավանդույթի մեծ ուժը կորցնելու: Ես տեսնում եմ մի քանի կոնկրետ նախագծեր, որ կարելի է առաջիկա տարիներին իրականացնել:
Առաջին՝ պետք է սկսել ղազախերենը փուլ առ փուլ լատինատառ դարձնելու աշխատանքը: Մենք շատ հոգատար ու տակտով ենք այդ հարցին վերաբերվում: Պետք է կայուն փուլայնություն: Մենք զգուշորեն նախապատրաստվել ենք անկախության բոլոր տարիներին: Ղազախերենի գրաֆիկայի պատմությունը խոր արմատներ ունի: VI–VII դարերում, վաղ միջնադարում Եվրասիայի տարածքում ծնվել ու գործել է վաղթուրքական ռունիական գիրը, որ պատմությանը հայտնի է իբրև օրխոնո-ենիսեյան գիր: VI–VII դարերում ծագել է հին թուրքական դպրությունը՝ մարդկության տառային գրության վաղնջական ձևերից մեկը: V - XV դարերում թուրքերենը ազգամիջյան հաղորդակցության լեզու էր Եվրասիայի տարածքի մեծ մասում: Օրինակ, Ոսկե հորդայում պաշտոնական փաստաթղթերը և միջազգային գրագրությունը հիմնականում թուրքերեն էր վարվում: Սկսած X- XX դարերից, համարյա 900 տարի Ղազախստանի տարածքում օգտագործվել է արաբական գրաֆիկան: Ռունիական գրից հեռանալը, արաբերենի ու արաբական գրաֆիկայի տարածումը սկսվել է իսլամ ընդունելուց հետո: 1929-ի օգոստոսի 7-ին ԽՍՀՄ ЦИК и СНК -ն ընդունել են նոր լատինատառ այբուբեն՝ «Միասնական թուրքական այբուբեն»: Լատինատառ այբուբենը պաշտոնապես օգտագործվել է 1929 -1940-ին, որից հետո փոխարինվել է կիրիլիցայով: 1940-ի նոյեմբերի 3-ին ընդունվեց «Ղազախական գիրը լատինատառից նոր այբուբենի անցման օրենք՝ ռուսական գրաֆիկայի հիման վրա»: Ղազախերենի այբուբենի փոփոխությունների պատմությունը բնորոշվում է որոշակի քաղաքական պատճառներով: 2012-ի դեկտեմբերին Ղազախստանի ժողովրդին իմ ամենամյա՝ «Ղազախստան 2050» ուղերձում ես ասացի. «Մենք պետք է 2025-ից սկսենք մեր այբուբենի անցումը լատինատառին»: Դա նշանակում է, որ այդ ժամանակից մենք բոլոր ոլորտներում պետք է անցում կատարենք լատինական այբուբենին: Այսինքն` 2025-ից մենք փաստաթղթաբանությունը, պարբերական մամուլը, դասագրքերը և մնացածը հրապարակում ենք լատինատառ այբուբենով: Լատինատառին անցումը խոր պատմական տրամաբանություն ունի՝ ժամանակակից տեխնոլոգիական միջավայրի առանձնահատկությունները, հաղորդակցության միջոցների առանձնահատկությունները ժամանակակից աշխարհում, գիտակրթական գործընթացի առանձնահատկությունները XXI դարում: 2025-ը սարերի հետևում չէ, և կառավարությունը պետք է հստակ ժամանակացույց ունենա լատինատառ ղազախերենի անցման համար:

Մեր դպրոցներում բոլոր երեխաներն անգլերեն են սովորում: Դա լատինատառ է: Այսինքն՝ երիտասարդները խնդիրներ չեն ունենա: Կարծում եմ՝ մինչև 2017-ի տարեվերջ պետք է գիտնականների ու հասարակայնության միջոցով ընդունել ղազախերենի այբուբենի միասնական տարբերակը նոր գրաֆիկայով: 2018-ից սկսել կադրերի պատրաստումը նոր այբուբենը դասավանդելու և միջնակարգ դպրոցների դասագրքեր ստեղծելու համար: Առաջիկա երկու տարիներին պետք է անհրաժեշտ կազմակերպական ու մեթոդական աշխատանքն անել: Իհարկե, ընտելանալու համար որոշակի շրջանում կգործի և կիրիլիցան:
Երկրորդ՝ «Նոր հումանիտար գիտելիք: 100 նոր դասագիրք ղազախերենով» ծրագիրը հասարակական ու հումանիտար առարկաներից: Էությունը հետևյալ է.

1. Մենք պետք է պայմաններ ստեղծենք պատմության, քաղաքագիտության, սոցիոլոգիայի, փիլիսոփայության, հոգեբանության, մշակութաբանության, բանասիրության ուսանողների լիարժեք կրթության համար: Մեր հումանիտար մտավորականներին պետության աջակցությունն է պետք երկրի բուհերում հումանիտար ամբիոնների բացման ճանապարհով: Մեզ պետք են ոչ միայն ինժեներներ ու բժիշկներ, այլև մարդիկ, որ լավ հասկանում են արդիականությունն ու ապագան:
2. Մեզ պետք է առաջիկա տարիներին թարգմանել տարբեր լեզուներից աշխարհի 100 լավագույն դասագրքերը՝ հումանիտար գիտելիք բոլոր ուղղություններով ղազախերեն և մեր երիտասարդներին հնարավորություն տալ սովորել լավագույն միջազգային օրինակներով: Արդեն 2018/2019 ուսումնական տարում մենք պետք է մեր ուսանողներին այդ դասագրքերով ուսուցանենք:
3. Այդ նպատակով արդեն գոյություն ունեցող թարգմանական կառույցներին զուգահեռ պետք է ստեղծել ոչպետական թարգմանությունների ազգային գրասենյակ, որը կառավարության պատվերով այդ աշխատանքը կսկսի արդեն 2017-ի ամռանը:
Ինչի՞ մենք կհասնենք այդ ծրագրով
Դա նախ և առաջ մեր հարյուր հազարավոր ուսանողների պատրաստվածության որակապես այլ մակարդակ է: Հետո՝ դա կադրերի նախապատրաստում է գիտելիքի ասպարեզում գլոբալ մրցակցությանը: Վերջապես՝ այս մարդիկ են դառնալու գլխավոր ներդրողը գիտակցության մոդեռնացման՝ բացության ու պրագմատիզմի, մրցունակության սկզբունքների: Ապագան ստեղծվում է ուսումնական լսարաններում: Մեր սոցիալական ու հումանիտար գիտելիքը երկար տարիներ փակված էր մեկ ուսմունքի և աշխարհընկալման մեկ տեսակետի շրջանակներում: Ղազախերենով աշխարհի լավագույն 100 դասագրքերի հրատարակումը արդյունքներ կտա արդեն 5-6 տարի հետո: Պետք է վերցնել ամենաժամանակակիցը և թարգմանել ղազախերեն: Դա պետության խնդիրն է:
Կառավարությունը պետք է մշակի այդ հարցը և լուծի՝ հաշվի առնելով թարգանիչների, հեղինակային իրավունքների, ուսումնամեթոդական ծրագրերի, պրոֆեսորադասախոսական կազմի ապահովման խնդիրները:
Երրորդ՝ հայրենասիրությունը սկսվում է սեփական հողի, աուլի, քաղաքի, շրջանի՝ փոքր հայրենիքի նկատմամբ սիրուց: Այդ պատճառով ես առաջարկում եմ «Туған жер» ծրագիրը, որ հեշտությամբ կանցնի առավել ընդգրկուն ձևաչափի՝ «Туған ел»: «Туған жерін сүйе алмаған сүйе алар ма туған елін?» կամ՝ «Ինչի՞ց է սկսվում հայրենիքը»: Այս ստեղծագործություններում մեծ իմաստ կա:

Ինչո՞ւ փոքր հայրենիք: Մարդը ոչ միայն ռացիոնալ, այլև հուզական արարած է: Փոքր հայրենիքը այն վայրն է, որտեղ դու ծնվել ու մեծացել ես, երբեմն էլ ողջ կյանքդ ես ապրել: Այնտեղ սարերն են, գետերը, պատմությունները նրանց ծագման մասին, ժողովրդի հիշողության մեջ մնացած մարդկանց անունները: Թվարկումը կարելի է շարունակել: Դա շատ կարևոր է: Հատուկ վերաբերմունքը հարազատ հողին, մշակույթին, սովորույթներին ու ավանդույթներին՝ հայրենասիրության կարևորագույն որակն է, այն մշակութային-գենետիկ կոդի հիմքը, որը յուրաքանչյուր ժողովրդի դարձնում է ժողովուրդ, այլ ոչ թե անհատների ժողով: Հարյուրամյակներ մեր նախնիները պաշտպանել են կոնկրետ վայրեր ու շրջաններ՝ մեզ համար պահպանելով կենսատու հողի միլիոնավոր քառակուսի կիլոմետրեր: Նրանք պահպանել են ապագան:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ

Հ.Գ. Գոնե մեկ անգամ հանդիպեցի՞ք ԵԱՏՄ ձևակերպմանը: Կիրիլիցայից լատինատառին անցումը վկայում է Ղազախստանի գլոբալ ինտեգրումը՝ ոչ թե ինտեգրումը Մոսկվայի ղեկավարած եվրասիական տարածքում: Նուրսուլթան Նազարբաևը իր երկրի առաջ փորձում է բացել ամբողջ աշխարհը, նա այնքան քաղաքական ու պատմական փորձ ունի, որ գիտակցի իր քայլի հետևանքները, բայց նա անում է այդ քայլը՝ ապագայի մասին մտածելով, ապագան իր երկիր բերելով թարգմանական դասագրքերով՝ գիտելիքով, ու դա որակում է պետության պարտավորություն: Իսկ հիմա համեմատեք Հայաստանի հետ: ՈՒ ի՞նչ եզրակացություններ եք անելու: Աշխարհի լավագույն բուհերում ուսանում են Հայաստանի ուսանողներն էլ, հիմնական մասը չի վերադառնում՝ հայրենիքում իրենց գիտելիքները կիրառելու ու կարիերաjի հեռանկար չտեսնելով: Նույն հարցը եղել է և Ղազախստանում, լուծումը ազգային ինքնագիտակցության ու գիտակցության փոփոխության մեջ են գտել՝ պրագմատիզմի, աշխարհի առաջ բացության ու հումանիզմի մեջ: Բնական է, որ այդ արժեքների հաստատման դեպքում էվոլյուցիոն ճանապարհը գերադասվում է հեղափոխականից:

(շարունակելի)

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ